مغز انسان با ساختاری بسیار مسحورکننده و جذاب و در عین حال پیچیده، در کانون مطالعات پژوهشگران براى شناخت مکانیسم و پاتوفیزیولوژى بیمارىهاى عصبی قرار گرفته است. اما مانعی بزرگ بر سر راه این تحقیقات وجود دارد و آن کمبود بافت مغزى انسان براى مطالعه و تحقیقات آزمایشگاهى است. این کمبود ناشی از فقدان برنامهریزى دقیق در نمونهبرداری و ذخیرهی این بافتهاست.
مدلهاى بیولوژیک و حیوانی معمول که براى تحقیقات بکار میروند تنها میتوانند بخشى از عوامل مؤثر در پاتوفیزیولوژی بیمارىهای عصبی در انسان را نشان دهند و تنها منجر به ارائهی برخی فرضیات در مورد مکانیسمهای دخیل در این بیماریها میگردند.
لذا به نظر میرسد فرضیات درمانى ارائه شده باید همراه با شواهدی مرتبط با نمونههای انسانی باشند. در این راستا تحقیقات بر روى نمونههای انسانی به دلایل زیر لازم به نظر میرسد:
1) ارائهی درمانهای جدید نمیتواند متکی به مدل تجربى مصنوعى و حیوانی باشد.
2) نظریات علمى باید با واقعیتهاى بیولوژیک ارائه گردند.
3) نیاز به پیدا کردن موارد درمانى جدید همواره احساس میشود.
بنابراین بانکهای مغز در سراسر دنیا به منظور تسهیل در امر پژوهش و ترغیب پژوهشگران به مطالعه بر روی نمونههای انسانی و نیز به علت پیشرفتهاى سریع در زمینهی بیماریهای مرتبط با سیستم مغز و اعصاب تشکیل شدند.
اولین بانک مغز در دانشگاه King’s College انگلستان قریب به 50 سال پیش تأسیس گردید و به دنبال آن بانکهای مغز متعددی در سراسر اروپا نظیر هلند، فرانسه، آلمان و نیز ایالات متحدهی آمریکا و در برخی کشورهای آسیایی از جمله ژاپن، چین و قطر تأسیس شدند.
بانک مغز ایران، در دانشگاه علوم پزشکی ایران، از سال 1393 راهاندازی و شروع به کار نموده است. هدف این بانک مانند سایر بیوبانکها ذخیره و نگهداری نمونههای مغزی به منظور فراهم آوردن نمونههای مورد نیاز محققین کشورمان است. با این کار محققان دسترسی سریع و آسان به نمونههای انسانی جهت مطالعه بر روی مکانیسمهای دخیل در بیماریهای عصبی خواهند داشت.
نمونهبردارى مغز کاملاً متفاوت از استخراج سایر ارگانها به منظور انجام پیوند اعضاست. بنابراین ضوابط استخراج نمونههای مغزی با ضوابط خارج کردن یک بافت براى پیوند اعضاء تفاوتهای عمدهای دارد. به عنوان مثال در صورت تصادفات اتومبیل و یا صدمات ناشی از زلزله و تخریب بنا که منجر به فوت میشود، مغز معمولاً بههر دلیلى صدمه دیده است، در حالیکه ارگانهاى دیگر سالماند و میتوانند نمونهبردارى شوند. لذا نمونههای مغزی در شرایطی که علت مرگ چیزی به غیر از ضربات و آسیبهای مغزی باشد، برای نگهداری در بانک مغز مناسب است.
عمل خارج کردن مغز باید حداکثر ۴٨ ساعت بعد از فوت انجام شود، اگر از فوت بیشتر از ۴٨ ساعت گذشته باشد این عمل انجام نمیشود. عمل خارج کردن مغز باید توسط یک نوروآناتومیست و یا نوروپاتولوژیست مجرب و دورهدیده انجام شود، که این افراد مورد تأیید بانک مغزی ایران هستند. لذا بانک مغزی ایران از استخراج صحیح نمونههای مغزی اطمینان کامل دارد. علاوه بر نمونههای بیمار، مغز افراد سالم نیز به عنوان گروه شاهد در بانک جمعآوری میگردد.
مطالعه بر روی نمونههای سالم میتواند به سؤالات کلى نیز پاسخ دهد. از جمله: چند درصد از سلولهاى مغز فرد به کار گرفتهشده و فعال بوده است؟ آیا بین مغز زن و مرد تفاوت وجود دارد؟ چرا عدهاى خوابهاى خود را بهیاد میآورند و عدهاى نمیتوانند؟ آیا بههم ریختگىها و آشفتگىهاى روحى نوعى مسمومیت نورونی است؟ آیا تفاوت شخصیتهاى افراد ریشه در تفاوتهای نورونی دارد؟
نکتهی قابل توجه دیگر آن است که شرح حال پزشکی تمامی نمونهها توسط بانک مغز احراز شده و در صورت نیاز همراه با نمونههای مغزی در اختیار محقق قرار میگیرد. لذا نمونههای مجهولالهویه و بدون اطلاعات پزشکی، مناسب نگهداری و ذخیرهسازی در بانک مغز نیستند. باید توجه داشت که فرآیند استخراج و نگهداری نمونهها بسیار زمانبر و هزینهبر است، لذا بانک مغز اقدام به نگهداری نمونههایی میکند که شرایط ذکر شده را داشته باشند.
به طور خلاصه مراحل کار را میتوان به ترتیب زیر نام برد:
گام اول: کسب رضایت اهداء کنندگان و شرح حال پزشکی آنها:
الف – اطلاع رسانى
انجمنهاى بیمارىهاى پارکینسون، آلزایمر، صرع، اوتیسم، اسکیزوفرنیا، علوم اعصاب و ستاد علوم شناختی باید در زمینهی اهدای مغز برای اعضاء خود و نیز عموم مردم فرهنگسازی نمایند. اینکه اهدای مغز پس از مرگ براى تحقیقات پزشکى، تشخیص و درمان بیمارىها امرى سودمند و پسندیده است. لذا افراد جامعه باید نسبت به امر اهدای مغز ترغیب گردند.
ب – جمعآورى رضایتنامهها و اطلاعات کلینیکى
در این مرحله فرمهای رضایتمندی جهت اهدای مغز پس از مرگ تهیه میگردد. برای افرادی که رضایت خود را اعلام کردهاند، پس از تکمیل فرم اهداء در صفحه http://brainbank.iums.ac.ir، پروندهی کامل پزشکی تشکیل شده و یک کارت اهداء برای شخص صادر میشود و دستورالعمل کار نیز براى نزدیکان بیمار فرستاده میشود که پس از فوت در اسرع وقت با بانک مغز ایران به شمارههای 88622578 – ٨٨۶٢٢۶١٧ (021) تماس بگیرند. پروندهی پزشکی کاملاً محرمانه و بر اساس قوانین رازدارى پزشکى نگهدارى میشود.
گام دوم: خارج کردن مغز و نمونه بردارى
الف – انتقال جسد
پس از فوت بیمار و صدور گواهى فوت توسط پزشک معتمد، جسد به نزدیکترین مرکز نمونهبردارى منتقل میشود. مدارک اهداءکننده در بیمارستان مربوطه کنترل میشود. یک شمارهی رمز یا کد توسط بانک روى نمونه گذاشته میشود. نام فرد فوتشده مطابق با شمارهی ثبت شده در اسناد محرمانهی بانک نگهدارى خواهد شد. پس از برداشتن مغز، جسد به منظور انجام مراسم تدفین تحویل بستگان خواهد شد.
ب – خارج کردن مغز و تهیهی نمونهها
افراد متخصص و دورهدیده در کوتاهترین زمان ممکن نمونهی مغزى را اتوپسى میکنند. این نمونهبرداری بر اساس مجوزهایى است که در رضایتنامهی فرد فوت شده قید گردیده است. سپس ترمیم پوست در قسمتهاى برداشته شده انجام میشود.
ج – کدگذاری روى نمونهها
متخصصین، نمونهها را بر حسب دستورالعمل بانک تهیه نموده و به سرعت در داخل یخ قرار میدهند. سپس به فریزرهای 80- درجه منتقل میکنند. در فاصلهی زمانی انتقال نمونهها به بانک مغزی، نمونهها در داخل فریزرهای موجود در بیمارستان نگهداری میشوند.
گام سوم: گذاشتن تشخیص
ابتدا تشخیص توسط نوروپاتولوژیستی که نمونه را تهیه کرده و مورد تأیید بانک است و یا نورولوژیست مستقر در مرکز بانک تأیید میشود. تهیهی نمونه و ذخیرهی آن در فریزر و مراحل بررسیهای پاتولوژیک مطابق استاندارد خواهد بود. یک گزارش از مشاهدات ماکروسکوپیک و آزمایشات میکروسکوپیک انجام شده تهیه میشود. نتیجهی این آزمایشات بطور محرمانه ضمیمهی پرونده میشود.
گام چهارم: نگهدارى نمونهها در بانک مغزی
نمونهها در محفظهی مخصوص قرار داده شده و در فریزر قرار میگیرند. ذخیرهی نمونهها برای مدت زمان طولانی امری احتیاطبرانگیز است. لذا تمامی فریزرها مجهز به سیستمهای هشداردهنده میباشند. در صورت بروز هرگونه مشکلی مثل قطع برق یا تغییر دمای فریزر به مرکز تأسیسات و کارمندان مسئول خبررسانی میگردد. ممتد بودن سرماى ٨٠ – درجه حیاتی است و هر روز باید کنترل شود و از سالم بودن کار دستگاههاى خبردهنده باید اطمینان حاصل شود.
گام پنجم: آماده کردن نمونهی مغز و قرار دادن آن در اختیار محقق
الف) آماده سازی:
مدیریت پزشکى و تکنیکى بانک مغز ایران به دو شکل نمونههای مغزی را در اختیار پژوهشگران قرار میدهد:
1. قالبهای پارافینی و تهیهی لام پاتولوی؛ که به منظور کنترل کیفی، برخی از اسلایدها با رنگ آمیزی هماتوکسیلین و ائوزین بررسی خواهند شد.
2. نمونههای انجمادی؛ به منظور انجام برخی آزمایشات بیولوژیک، نمونهی منجمد شده در دمای زیر هشتاد درجهی سانتیگراد به محققین تحویل داده میشود.
ب – گذاشتن نمونهها در اختیار تیم تحقیق
نمونههاى آماده شده بستهبندى میشود و برای محققین فرستاده میشود و یا در محل بانک تحویل آنها میشود. مدیر علمى و فنى صحت نمونه و نیز مطابقت کد با نمونه را تائید میکند. در هنگام تحویل نمونهها مدارک زیر براى درخواستکننده فرستاده میشود: رسید تحویل گرفتن نمونهها، اطلاعات پزشکى بدون ذکر نام اهداءکننده، پرسشنامه به منظور اطلاع یافتن از میزان رضایت محقق همراه با فرم ثبت نتایج تحقیق.
این فرآیند تخصصی و پیچیده نشانگر ضروری بودن تأسیس بیوبانکها، از جمله بانکهای مغزی، است. تاکنون در ایران تنها یک بانک مغز راهاندازی شده است. امید است در هر شهر از ایران، یک بانک مغز راهاندازی شده و اقدام به نگهداری نمونههای مغزی نماید. با تشکیل یک شبکهی جامع از بانکهای مغزی در سرتاسر کشور گنجینهای ارزشمند برای تحقیقات فراهم خواهد شد.
منبع: مجله مغز و شناخت، شماره 5، بهار 1397